Click here for English version

Wielokrotnie opisywałem różne rodzaje warcabów akcentując to, że warcaby nie są jedną grą. To jest rodzina gier o wspólnych cechach! Na tym tle szachy wydają się jedną, kompletną i przemyślaną grą, ale… tylko się wydają. W rzeczywistości bowiem istnieje wiele gier szachowych i są one uprawiane równolegle z tzw. szachami klasycznymi. Zrozumienie wspólnych cech gier szachowych będzie łatwe jeśli przyjrzymy się przodkowi tych gier – indyjskiej grze o nazwie Szaturanga.

Szaturanga to gra istniejąca od VI stulecia naszej ery. Zrodziła się w Indiach rządzonych przez dynastię Guptów, a potem dotarła do Persji oraz do Europy, stając się przodkiem gry Szatrandż, która następnie przekształciła się w szachy.  W innych częściach świata zrodziły się inne gry szachowe – w Japonii Shogi, w Chinach Xiangqi i Janggi, w Birmie Sittuyin, w Tajlandii Makruk.

Dziś wielu ludzi wierzy, że współczesne Szachy są starą grą. Bohaterów grających w Szachy przedstawia się w filmach lub powieściach z akcją osadzoną w starożytności lub średniowieczu. Spotkałem się z mitami o greckich filozofach grających w Szachy. To tylko mity, bo współczesne szachy powstały jako produkt ewolucji innych wcześniejszych gier (i ewolucji samych szachów). W Europie od XIII wieku modyfikowano Szatrandż, ale dopiero w XV wieku wypracowano coś naprawdę podobnego do szachów. Zasady dotyczące pata dopracowano dopiero w XIX wieku, podobnie jak zasady dotyczące roszady oraz pierwszego ruchu dla białych! Współczesne szachy są więc stosunkowo młodą grą.

Ale przodkowie szachów są naprawdę starzy, a wspomniana Szaturanga  – gra bardzo stara – miała wszystkie ważne cechy gier szachowych.

• Gra jest rozgrywana na planszy podzielonej na kwadratowe pola.
• W grze uczestniczą bierki, które da się podzielić na słabsze piony i silniejsze figury.
• Jest kilka typów bierek z różnymi możliwościami ruchu.
• Bierki biją się wzajemnie poprzez wchodzenie na pole zajęte przez bierkę przeciwnika.
• Celem gry jest zamatowanie najważniejszej bierki (tzw. króla, czyli zagrożenie mu w taki sposób by nie miał szans ucieczki.

Na tych ogólnych zasadach zbudowano wiele gier. W starszych formach szachów figury mają raczej małe pole rażenia i nie ma zbyt wielu ruchów specjalnych. W szachach współczesnych mamy silne figury i ruchy przyśpieszające grę np. podwójny skok piona, roszada, promocja piona do dowolnej figury.

Moim zdaniem każdy miłośnik szachów powinien spróbować rozgrywek w starym stylu. Dlatego poniżej zamieszczam opis zasad szaturangi, w którą przy odrobinie wyobraźni można zagrać nawet zwykłym kompletem szachów.

Szaturanga – plansza i bierki

Do gry w Szaturangę używa się 64-polowej planszy (8×8), która w tradycyjnej wersji ma pola jednolitego koloru. Plansza nosi wdzięczną nazwę Ashtāpada.

Spotykana jest także inna wersja planszy z oznaczeniami na polach wskazanych poniżej. Historycy nie są pewni czemu te oznaczenia służyły. Możliwe, że miały charakter wyłącznie ozdobny. Inna możliwość – plansze do szaturangi były używane także do innej gry z elementem losowym i wówczas te zaznaczone pola miały znaczenie.

Ponadto do gry używa się 16 bierek czarnych i 16 białych. Każdy gracz ma zestaw bierek zawierający:

• 8 piechurów (tu oznaczonych symbolem),
• 2 wieże lub rydwany (),
• 2 konie (),
• 2 słonie (),
• jednego ministra nazywanego też doradcą (),
• jednego króla nazywanego też radżą ().

Zasady gry

Przed rozpoczęciem gry bierki są ustawione na planszy w sposób pokazany na obrazku poniżej. Piony tworzą pierwszą linie każdej armii. W rogach planszy stoją wieże, a bliżej środka konie i słonie. Na środkowych polach stoją minister (po lewej stronie gracza) oraz król (po prawej stronie). Warto zauważyć, że bierki królów nie stoją naprzeciwko siebie tak jak w Szachach.

Grę rozpoczyna grający bierkami białymi. Gracze wykonują ruchy na przemian.

• W każdym ruchu gracz przesuwa jedną ze swoich bierek zgodnie z zasadami ruchu tej bierki.
• Na jednym polu może stać jedna bierka.
• Gracz nie może wejść swoją bierką na pole zajęte przez inna własną bierkę.
• Gracz może wejść swoją bierką na pole zajęte przez bierkę przeciwnika. W takiej sytuacji wroga bierka jest bita i usunięta z planszy.

Ruchy bierek

Król (radża) – porusza się o jedno pole w dowolną stronę, identycznie jak król w szachach.

Według niektórych źródeł król może raz w czasie gry wykonać ruch konia, ale tylko jeśli nie był wcześniej szachowany.

Minister (mantri) – porusza się o jedno pole w dowolną stronę na ukos.

Słoń (gadża) – porusza się o dwa pola na ukos, przeskakując pole pośrednie. Tak przynajmniej mówi większość źródeł.

Uwaga: Według niektórych źródeł słoń porusza się inaczej – o jedno pole do przodu lub o jedno pole na ukos (podobnie jak srebrny generał w grze shogi). Są też źródła mówiące, że słoń porusza się o dwa pola pionowo lub poziomo w dowolną stronę, przeskakując pierwsze pole.

Koń (aszwa) – porusza się tak jak skoczek w szachach, czyli o dwa pola pionowo i jedno poziomo lub dwa poziomo i następnie jedno pionowo. Kompletny ruch konia przybiera kształt litery L. Koń może skakać nad innymi bierkami.

Wieża lub rydwan (ratha) – porusza się o dowolną liczbę pól pionowo lub poziomo, jak wieża w szachach. Jest to najmocniejsza bierka w szaturandze.

Uwaga: Niektóre źródła podają, że początkowo wieża mogła się poruszać tylko o dwa pola do przodu.

Piechur (padàti lub bhata) – porusza się o jedno pole do przodu, ale bije poruszając się jedno pole do przodu na ukos (tak jak pion w szachach).

Na diagramie poniżej pokazano możliwe ruchy piechura białego i czarnego. Biały może tylko iść do przodu. Czarny może zbić białego słonia robiąc ruch na ukos.

Uwaga: W Szaturandze nie ma możliwości przeskoczenia piechurem dwóch pól w pierwszym ruchu (piony mogą tak robić w szachach). Piechurzy w szaturandze mogą zawsze ruszyć się tylko o jedno pole.

Szach

W Szaturandze celem każdego gracza jest król przeciwnika, a konkretnie chodzi o tzw. zamatowanie króla. W związku z powyższym każdy z graczy ma obowiązek chronić swojego króla przed atakiem.  Realizacja tego obowiązku ma znaczenie przy tzw. szachu.

Szach występuje wtedy, gdy jakaś figura zagrozi królowi biciem. W takiej sytuacji gracz grożący biciem króla powinien powiedzieć “szach”, natomiast gracz, którego król jest zagrożony, musi wykonać ruch chroniący króla przed zabiciem. Można to zrobić poprzez odsunięcie króla na inne pole, przesłonięcie króla inna bierką albo zbicie bierki, która zagraża królowi.

W sytuacji widocznej poniżej czarny król jest szachowany przez białą wieżę (mogłaby ona zbić króla w następnym ruchu). Gracz czarny ma obowiązek chronić króla. Może to zrobić na trzy sposoby:

1. zbijając wieżę słoniem,
2. zasłaniając króla doradcą lub
3. odchodząc królem na pole przed doradcą, dzięki czemu zejdzie z “linii rażenia” wieży.

Obowiązek obrony króla przy szachu może mieć duże znaczenie taktyczne. W sytuacji pokazanej poniżej czarny słoń szachuje białego króla i jednocześnie zagraża białej wieży. Gracz Biały nie może uciec wieżą. Ma obowiązek chronienia króla, czyli musi wykonać ruch “uciekający” Królem. W następnym ruchu słoń może zbić wieżę.

Uwaga: Król nie może wejść pod szach, a więc niedozwolone jest wykonanie nim takich ruchów, które postawią go w polu rażenia jakiejś figury.

Cel gry – mat

Jak już wspomniano, celem gry jest zamatowanie króla przeciwnika.

Mat to sytuacja, w której król jednego z graczy jest szachowany i nie może uciec na żadne pole, na którym byłby wolny od szacha.

Obrazek poniżej przedstawia przykład mata zadanego Czarnym przez Białe. Czarny król jest bezpośrednio zagrożony przez wieżę, a dodatkowo atakowany przez konia. Wszystkie pola wokół niego są kontrolowane przez wieżę, konia i słonia.

Samotny król i pat

W Szaturandze partię można wygrać również bez dawania mata. Po pierwsze grę wygrywa gracz, który zabije wszystkie figury przeciwnika z wyjątkiem króla (króla tak naprawdę nie da się zabić). Samotny król nie może wygrać partii i nawet nie może się bronić, ale w klasycznych szachach może jeszcze grać na remis. W szaturandze nie ma takiej możliwości. Samotny król oznacza przegraną.

W szaturandzie może również dojść do pata czyli sytuacji, w której na planszy pozostaje samotny król i ten król nie jest szachowany, ale szachowane są wszystkie pola naokoło niego. Niektóre źródła podają, że w szaturandze pat kończył się przegraną gracza, który zapatował przeciwnika (co byłoby dość oryginalną zasadą zważywszy na to, że w większości gier szachowych pat jest przegraną gracza patowanego lub przynajmniej remisem)!

Niektóre źródła podają, że w szaturandze nie było reguł dotyczących pata.

Na obrazku poniżej zaprezentowano przykład pata.

Promocja piechura

W szaturandze piechur docierający do ostatniej linii może być promowany, czyli może stać się wieżą, słoniem, koniem lub doradcą. Niestety w przeciwieństwie do szachów, w których piona można promować do dowolnej figury, w szaturandze istnieją dwa ograniczenia.

• Żołnierz jest promowany na bierkę, która na początku partii stała na polu przemiany. Jeśli więc pion dociera do pola, na którym na początku stała wieża, jest promowany na wieżę.
• Żołnierz może być promowany tylko jeśli gracz wcześniej stracił daną bierkę. Nie ma więc możliwości, aby gracz miał np. trzy konie albo trzy wieże.

Szaturanga – historia czy żywa gra?

Na tle innych gier opisywanych na Bonaludo szaturanga wydaje się… okazem muzealnym. Zauważcie jednak, że jest to okaz dobrze zachowany. W tę grę po prostu da się grać i można do tego celu użyć nawet zwykłej szachownicy i szachów. Wystarczy założyć, że goniec to słoń i… można grać.

W szaturangę można grać rekreacyjnie by poczuć klimat tej starej gry. Nie była ona tak agresywna i szybka jak współczesne szachy. Słabsze figury sprawiają, że gra toczy się wolniej i jest jakby więcej miejsca na planszy. Słabsze figury zmuszają również do dbania o współdziałanie bierek. Myślę, że granie w szaturangę mogłoby być ciekawym uzupełnieniem treningu szachisty.

Zapewne szaturanga nie zdobędzie już statusu turniejowego sportu umysłowego. Zawsze będziemy ją traktować jako nestora rodziny szachów, będziemy ją porównywać do szachów i podświadomie będziemy ją zaliczać do ciekawych etapów ewolucyjnych czegoś lepiej nam znanego. Ale mimo to nie chcę opisywać szaturangi w charakterze eksponatu, który można podziwiać z odległości albo za szybą. Koniecznie spróbujcie zagrać w szaturangę!