Wyobraźcie sobie, że gry są bogactwem różnych krajów, narodów czy kontynentów. Indie dały światu Szachy i wiele innych gier planszowych. Wielkim bogactwem Chin jest Go i Mahjong. Europa wykształciła Warcaby i Szachy w formie współczesnej. A co z Afryką? Jej bogactwem jest Mankala – istny klejnot w świecie gier. Klejnot Afryki. Niezwykle piękny, surowy i wyrafinowany zarazem.

Rodzinę gier znaną dziś pod nazwą Mankala trudno pomylić z czymś innym. Są to planszowe gry strategiczne, przy czym plansze mają dość niezwykłą formę zagłębień lub miseczek, do których gracze “rozsiewają” liczne piony przypominające nasiona, kamyczki lub muszelki. Piony mogą być jednakowe lub różnokolorowe, nie ma to zresztą żadnego znaczenia. W Mankali tak naprawdę liczą się liczby.

Mankala to gra tak stara, że właściwie nikt nie wie od kiedy znana jest ludzkości. Najstarsze jej ślady znalezione w Erytrei i Etiopii datowane są na 6-7 wiek naszej ery.

Problem z prześledzeniem historii Mankali jest taki, że w przeciwieństwie do innych starych gier (takich jak Młynek) nie wymagała ona trwałej planszy. W roli pionów można użyć niemal wszystkiego np. kamyczków czy nasion. Grać można nie tylko na planszy, ale również w małych naczyniach lub w dołkach zrobionych w ziemi. Ta ujmująca prostota z jednej strony pozwalała grać wszystkim, ale z drugiej strony mogła ograniczyć liczbę pozostałych po tej grze pamiątek archeologicznych.

Gra występowała pod różnymi nazwami w różnych krajach np. w Kongo była znana jako Pehi, w Ugandzie jako Lea, Bao, Bonzo i także jako Pehi. W Etiopii była znana jako Gabata, w Sudanie jako Kara lub Aringari, na Jawie jako Dakou, a na Filipinach jako Chunkajon. Dodatkowo istnieją różne warianty gry czy nawet grypy wariantów o odmiennych nazwach np. Ali Guli Mane (południowe Indie), Congkak (Filipiny), Oware (Ghana).

Mankala jest grą bardzo podatną na tworzenie nowych wariantów. Skoro zasady gry zależą od miseczek i nasion, można dość swobodnie zmieniać ich liczbę i modyfikować zasady. Niezmienna zostaje jedna podstawowa reguła – wykonanie ruchu polega na rozsiewaniu pionów a skutek ruchu zależy od wyniku rozsiania (omawiam to niżej, w opisie zasad).

Europejczycy poznali tę grę stosunkowo niedawno. Być może już około XVII wieku znali ją angielscy kupcy, ale raczej nie uczynili jej popularną. W roku 1917 w Niemczech  Mankalę opisał  pastor Fritz Jahn w książce o starych germańskich(!) grach. W istocie  sam autor poznał grę w czasie wycieczki do Estonii. Tam, miał trafić na replikę planszy trzymanej w Ermitażu. Oryginalna plansza miała być darem Szacha Persji dla carycy Rosji Katarzyny Wielkiej.

Jak to się stało, że zestaw do tak skromnej gry stał się królewskim prezentem? No cóż… sama gra jest bardzo wyrafinowana i wymaga tęgiego umysłu. Poza tym nie trzeba grać kamyczkami w dołkach ziemnych. Niektóre zestawy do Mankali były wykonywane bardzo długo i stawały się misternymi dziełami sztuki. Niektóre afrykańskie plemiona czciły tę grę (nie jest to dziwne, bo również Młynek miał swój wymiar religijny).

 

Niemiecka nazwa gry to Bohnenspiel, co oznacza grę “w fasolki”. Co ciekawe, gra przyjęła się wśród niemieckiej arystokracji w bałtyckich prowincjach Imperium Rosyjskiego.

Wspomnijmy jeszcze, że Fritz Jahn był zainteresowany wykorzystaniem gier w nauczaniu. Interesowały go także Domino i Cribbage. W Mankali liczy się sprawne liczenie i również w Afryce uważa się, że gra kształci umiejętności matematyczne.

Amerykanie z właściwym sobie polotem skomercjalizowali Mankalę. Gra pod nazwą Warra stała się tam popularna już w latach 20. ubiegłego stulecia. Około roku 1940  William Julius Champion Jr opracował wariant o nazwie Kahla. Później zajął się popularyzacją gry i produkcją zestawów. W USA jest dziś wielu miłośników Mankali. Jego praca nie poszła na marne.

Czy po tym wstępie nabraliście ochoty do grania w Mankalę? W takim razie poznajcie przepisy gry. Jak już wspomniałem, istnieje wiele wariantów i przepisów. Ja przedstawię wam najbardziej dziś popularny wariant gry określany jako Wari.

Ogólnie o Mankali (wariant Oware, Wari, Warri, Walle, Adji, Awélé)

Mankala w wariancie Wari jest grą strategiczną dla dwóch graczy, którzy wykonują ruchy na przemian. W grze nie ma elementu losowego.

Plansza i piony

Do gry potrzebna jest plansza taka jak na rysunku poniżej, mająca 12 pól (tzw. domów). Jest po 6 domów po każdej stronie. Dodatkowo są 2 duże pola po bokach, które służą za zbiorniki na piony zbite. Pola najczęściej są zagłębieniami w desce, ale równie dobrze można grać na płaskiej planszy. Poza tym pola mogą mieć różny kształt – okrągły, owalny, kwadratowy, prostokątny… to bez znaczenia.

Przykładową planszę przedstawia rysunek poniżej.

Ponadto do gry potrzebujemy 48 pionów, najlepiej w rodzaju kamyczków lub fasolek, Mogą być jednokolorowe lub mieć różne kolory – to bez znaczenia. Można używać muszelek kauri, czyli dokładnie takich jakich w Indiach używa się przy grze w Pachisi.

Uwaga: Duże pola boczne nie są obowiązkowe – służą tylko do przechowywania pionów już zbitych. Warto je mieć na planszy, ale to niekonieczne.

Początek gry i podział planszy

Przed rozpoczęciem rozgrywki na każdym polu znajdują się po 4 piony.

Każdy gracz kontroluje 6 pól po swojej stronie. Pola boczne stanowią stanowią tylko zbiorniki na piony już zbite. Rysunek poniżej prezentuje podział planszy na stronę gracza N i gracza S.

Wykonywanie ruchów, czyli rozsiewanie pionów

Grę rozpoczyna dowolny gracz (można go wyznaczyć przez losowanie). Następnie gracze wykonują ruchy naprzemiennie.

Wykonanie ruchu polega na tym, że gracz bierze wszystkie piony z jednego domu po swojej stronie, a następnie rozsiewa je, czyli umieszcza po jednym pionie w kolejnych polach. Ten ruch wykonywany jest w ruchu przeciwnym do wskazówek zegara. Najlepiej będzie pokazać to na przykładzie.

Załóżmy, że gracz S wykonuje pierwszy ruch z pola oznaczonego numerem 3, w którym piony podkolorowałem na czerwono.

Gracz musi wziąć te piony do ręki i następnie rozsiać je po jednym na pola: 4, 5, 6 i 7. Planszę po zakończeniu ruchu przedstawia rysunek poniżej.

Kolejny ruch należy do gracza N. Gdyby podjął on piony np. z pola 8, musiałby je rozsiać na pola 9, 10, 11, 12. W ten sposób po każdym ruchu jedno pole pozostaje puste, a na kolejnych polach liczba pionów zwiększa się o 1.

Uwaga: Jeśli gracz ma w miseczce 12 lub więcej pionów, wykona rozsiewaniem pełne okrążenie. W takiej sytuacji przeskakuje się pole wyjściowe i rozsiewa się piony na dalsze pola. Innymi słowy dom wyjściowy ma zawsze pozostać pusty.

Bicie pionów

W Mankali istnieje możliwość bicia pionów przeciwnika. Dochodzi do niego wówczas, gdy spełnione zostają dwa warunki.

• Ostatni pion pada na stronę przeciwnika.
• Na polu, na które pada ten ostatni pion, znajdują się po zakończeniu ruchu 2 lub 3 piony (czyli przed wykonaniem ruchu na tych polach był 1 lub 2 piony).

Gracz bijący zdobywa wszystkie piony z tego pola, na którym doszło do bicia. Dom jest opróżniany i zdobyte piony trafiają do gracza, który je zdobył.

Zobaczmy to na przykładzie. W sytuacji pokazanej poniżej gracz N ma 7 pionów na polu 9 i z tego pola zaczyna ruch.

Piony są rozsiewane na kolejne pola – 10, 11, 12, 1, 2, 3, 4 (odwrotnie do ruchu wskazówek zegara).

Ostatni pion pada na pole 4. W tym polu są teraz 2 piony, więc gracz S zdobywa te dwa piony.

Uwaga: Do bicia dochodzi tylko, jeśli ruch zakończy się po stronie przeciwnika. Zakończenie ruchu na własnej połowie nie spowoduje bicia, choćby w ostatnim polu ruchu były 2 lub 3 piony.

Jeśli dojdzie do skutecznego bicia to gracz zdobywa nie tylko piony z pola, na które padł ostatni pion. Zdobywa też piony ze wszystkich innych pól po stronie przeciwnika, gdzie zostały 2 lub 3 piony. Spójrzmy na sytuację poniżej.

To dalszy etap gry. Gracz N ma już zbite 5 pionów, gracz S ma dwa. Kolejny ruch wykonuje S. Podejmuje piony z pola 4, w którym ma 8 pionów. Rozsiewa kolejne piony na pola 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 i 12. Powstaje sytuacja taka jak poniżej.

Ostatni pion padł na pole 12, gdzie są 3 piony. Te piony są zbite. Poza tym na polu 10 mamy dwa piony (również bicie) i na polu 8 są trzy piony (kolejne bicie). Tym jednym ruchem gracz S zdobywa 8 pionów (czyli w sumie będzie wynik gry zmienia się na 5:10 dla S).

Koniec gry

Celem gry jest oczywiście zdobycie większej liczby pionów niż zdobył przeciwnik. W praktyce grę można skończyć gdy jeden z przeciwników zdobędzie 25 pionów. W grze możliwy jest remis – gdy każdy z graczy zdobywa po 24 piony.

Może się zdarzyć, że jeden z przeciwników w wyniku ruchu pozostaje z samymi pustymi domami. W takiej sytuacji jego przeciwnik ma obowiązek wykonania ruchu, który rozsieje piony na stronę gracza bez pionów, aby mógł on grać dalej. Jeśli podrzucenie graczowi pionów nie jest możliwe, gra się kończy. Ostatnie piony zdobywa ten gracz, po którego stronie piony się znalazły.

Może się też zdarzyć, że po każdej stronie pozostaje po kilka pionów, które są przesuwane w kółko bez żadnego rozstrzygnięcia (tzw. gra nieskończona). W takiej sytuacji gracze mogą się umówić, że gra jest zakończona i każdy zdobywa te piony, które zostały po jego stronie.

W Afryce wierzy się, że jeśli chłopak i dziewczyna wpadną w nieskończoną grę, powinni się pobrać :). 

Zasady szczególne – “Grand slam”

Może dojść do sytuacji, gdy jeden z graczy ma możliwość zbicia jednym ruchem wszystkich pionów po stronie przeciwnika. W obszarze języka angielskiego taka sytuacja jest określana jako “grand slam”. W różnych zestawach przepisów istnieją różne zalecenia co do takiej sytuacji np.

• Grand slam jest niedozwolony (czyli nie można wykonać takiego ruchu, który biłby wszystkie piony po stronie przeciwnika).
• Grand slam jest dozwolony, ale nie powoduje bicia.
• Grand slam jest dozwolony, ale kończy grę i wszystkie pozostałe piony trafiają do przeciwnika.
• Grand slam jest dozwolony, ale piony z ostatniego domu po stronie bicia nie zostają zbite.
• Grand slam jest dozwolony, ale piony z pierwszego domu po stronie bicia nie zostają zbite.
• Nie ma zasad szczególnych (tzn. grand slam powoduje bicie wszystkich pionów przeciwnika, a dodatkowo przeciwnik traci kolejny ruch).

Przed rozgrywką trzeba się dogadać co do tej kwestii.

Różne formy planszy

Plansza do Mankali w wariancie Wari może wyglądać bardzo różnie. Plansza na zdjęciu poniżej może służyć do tego wariantu – po każdej stronie jest 6 otworków, a duże zbiorniczki są dla pionów zbitych. Gracze muszą tylko odpowiednio usiąść – po lewej i prawej stronie.

Niektóre plansze nie mają zbiorników na zbite piony. Osobiście sugeruję kupować plansze z takimi zbiornikami, ponieważ mogę się ona przydać do rozgrywania gry w innych wariantach Mankali.

Savoir-Vivre

Jeśli jakaś gra jest stara i ma szczególne znaczenie kulturowe to zwykle wykształcą się wokół niej specyficzne zasady grzeczności. Podobnie jest z Mankalą w wariancie Wari. Interesujące są zwłaszcza dwie zasady “grzecznościowe”.

Jeśli w danym domku jest wiele pionów, trzeba je przeliczyć grzebiąc w misce lub biorąc je do ręki. Przyjmuje się więc, że każdy gracz ma prawo grzebać tylko w miseczkach po swojej stronie. Co więcej, gracz w czasie przeliczania może wziąć kilka kamieni do ręki, aby utrudnić przeciwnikowi obliczenie liczby pionów po swojej stronie.

W Afryce ludzie często są zapraszani do kibicowania grającym w Mankalę. Kibice mogą głośno komentować i dyskutować (odwrotnie niż w Europie, gdzie taki udział kibiców uważa się za przeszkadzanie lub nawet oszukiwanie). W Afryce gra w Mankalę jest wydarzeniem towarzyskim i mają z niego cieszyć wszyscy, nie tylko grający. Przyznacie, że to jest urocze :).

Informacja o prawach autorskich:
Zdjęcie w nagłówku pochodzi ze strony Pxhere.com i zostało oznaczone jako domena publiczna.